با عنایت به پیچیدگی‌های حقوقی و مالی موجود در نظام حقوقی ایران، موضوع “قانون مالیات مهریه” همواره محل بحث و تبادل نظر میان حقوقدانان، اقتصاددانان و سیاست‌گذاران بوده است. در حال حاضر، مهریه به عنوان یک تعهد مالی بر ذمه زوج، مشمول پرداخت مالیات بر درآمد نیست، زیرا اصولا انتقال مالکیت از طرف مرد به زن تلقی نمی‌شود بلکه ایفای یک دین یا تعهد مالی قانونی است. با این حال، طرح موضوع اخذ مالیات از مهریه در مقاطع مختلف مطرح شده است، به ویژه در شرایطی که مهریه‌های سنگین و غیرمنطقی به عنوان ابزاری برای کسب سود یا فرار مالیاتی مورد استفاده قرار گیرند. استدلال موافقان این طرح، غالبا بر این مبنا استوار است که مهریه‌های غیرمتعارف، نوعی انتقال ثروت قابل توجه بوده و باید مشمول مالیات بر عایدی سرمایه یا مالیات بر ارث قرار گیرند. از سوی دیگر، مخالفان معتقدند که اعمال مالیات بر مهریه، با فلسفه حمایتی این نهاد در حقوق خانواده و نیز با اصول شرعی و قانونی مغایرت دارد و می‌تواند منجر به کاهش انگیزه ازدواج و تضعیف بنیان خانواده شود. لذا هرگونه تغییر در قوانین مالیاتی مرتبط با مهریه، نیازمند بررسی دقیق ابعاد حقوقی، اقتصادی و اجتماعی آن بوده و باید با در نظر گرفتن مصالح ملی و حمایت از حقوق خانواده صورت پذیرد.
مهریه در نظام حقوقی ایران
مهریه، در لغت به معنای “عوضی که مرد در عقد نکاح به زن می‌دهد” است و در اصطلاح حقوقی، مالی است که مرد به موجب عقد نکاح، ملزم به پرداخت آن به زن می‌شود. مهریه، حقی مالی برای زن است که به محض وقوع عقد نکاح به او تعلق می‌گیرد و می‌تواند در صورت مطالبه، آن را از مرد وصول نماید. قانون مدنی ایران، مهریه را به دو نوع عمده تقسیم می‌کند:
- مهرالمسمی: مهریه‌ای که مقدار و اوصاف آن در عقد نکاح تعیین شده باشد.
- مهرالمثل: مهریه‌ای که مقدار آن در عقد نکاح تعیین نشده باشد و در صورت بروز اختلاف، دادگاه با در نظر گرفتن شرایط و موقعیت زن، مقدار آن را تعیین می‌کند.
مهریه می‌تواند به صورت نقد، مال منقول، مال غیرمنقول، یا هر نوع حق مالی دیگری تعیین شود. در خصوص زمان استحقاق مهریه، زن می‌تواند بلافاصله پس از وقوع عقد نکاح، اقدام به مطالبه آن نماید، مگر آنکه در عقد نکاح، زمان مشخصی برای پرداخت مهریه تعیین شده باشد.
تحولات مربوط به مالیات مهریه
تحولات مربوط به مالیات مهریه در سال‌های اخیر، نمایانگر تلاش قانون‌گذار برای ایجاد تعادل میان حقوق زوجین و تأمین درآمدهای دولت بوده است. در گذشته، مهریه به عنوان یک حق مالی زن، مشمول مالیات نبود و انتقال آن از دارایی‌های مرد به زن، فاقد آثار مالیاتی تلقی می‌شد. اما با تصویب قوانین جدید، بحث مالیات بر مهریه، به ویژه در مواردی که مهریه به صورت سکه یا اموال منقول و غیرمنقول با ارزش بالا تعیین می‌گردد، مطرح شده است. هدف از این تغییرات، جلوگیری از سوء استفاده‌های احتمالی، نظیر استفاده از مهریه به عنوان پوششی برای فرار مالیاتی یا انتقال غیرقانونی اموال، و همچنین فراهم نمودن منابع مالی برای دولت از طریق مالیات بر درآمدهای ناشی از انتقال مهریه، به ویژه در مواردی که منجر به کسب سود برای زن می‌شود، عنوان شده است. در عین حال، این تحولات با انتقاداتی نیز همراه بوده است، زیرا برخی معتقدند اعمال مالیات بر مهریه، به عنوان یک حق شرعی و قانونی زن، مغایر با اصول عدالت و حمایت از حقوق زنان است و می‌تواند منجر به کاهش ارزش و اعتبار مهریه به عنوان یک پشتوانه مالی برای زنان در دوران زندگی مشترک یا پس از جدایی گردد. از این رو، قانون‌گذار همواره در تلاش است تا با در نظر گرفتن تمامی جوانب و ملاحظات اجتماعی، اقتصادی و شرعی، سیاستی متناسب و عادلانه را در خصوص مالیات بر مهریه اتخاذ نماید.
استدلال‌های موافقان و مخالفان مالیات مهریه
استدلال‌های موافقان
- جلوگیری از فرار مالیاتی: یکی از مهم‌ترین استدلال‌های موافقان، جلوگیری از فرار مالیاتی است. آن‌ها معتقدند که مهریه‌های بالا می‌توانند به عنوان ابزاری برای انتقال ثروت و فرار از پرداخت مالیات مورد استفاده قرار گیرند.
- افزایش درآمدهای دولت: موافقان بر این باورند که مالیات‌ستانی از مهریه می‌تواند به افزایش درآمدهای دولت و تأمین منابع مالی برای پروژه‌های توسعه‌ای و رفاه اجتماعی کمک کند.
- برقراری عدالت مالیاتی: استدلال دیگر موافقان، برقراری عدالت مالیاتی است. آن‌ها معتقدند که همه افراد باید در برابر قانون برابر باشند و هرگونه انتقال ثروت، مشمول مالیات گردد.
استدلال‌های مخالفان
- تعارض با اهداف مهریه: منتقدان معتقدند که مهریه، صرفاً یک انتقال ثروت نیست، بلکه پشتوانه مالی و حقوقی زن در زندگی زناشویی است و مالیات‌ستانی از آن، با اهداف و فلسفه وجودی آن در تعارض است.
- آثار منفی بر استحکام خانواده: مخالفان بر این باورند که اعمال مالیات بر مهریه، می‌تواند باعث ایجاد تنش و اختلاف بین زوجین شده و بر استحکام خانواده تاثیر منفی بگذارد.
- کاهش تمایل به ازدواج: استدلال دیگر مخالفان، کاهش تمایل به ازدواج است. آن‌ها معتقدند که مالیات‌ستانی از مهریه، می‌تواند باعث شود که مردان از ازدواج با مهریه‌های بالا اجتناب کنند و این امر، منجر به کاهش نرخ ازدواج در جامعه شود.
- اجحاف در حق زنان: مخالفان معتقدند که اعمال مالیات بر مهریه، نوعی اجحاف در حق زنان است. آن‌ها استدلال می‌کنند که زنان، به طور کلی، از نظر اقتصادی در موقعیت ضعیف‌تری نسبت به مردان قرار دارند و مالیات‌ستانی از مهریه، این نابرابری را تشدید می‌کند.
- مشکلات اجرایی: برخی منتقدان، به مشکلات اجرایی اعمال مالیات بر مهریه اشاره می‌کنند. آن‌ها معتقدند که تعیین میزان مالیات، جمع‌آوری آن و رسیدگی به اعتراضات مالیاتی، می‌تواند فرآیندی پیچیده و پرهزینه باشد.
چالش‌های قانونی و اجرایی
اعمال مالیات بر مهریه، با چالش‌های قانونی و اجرایی متعددی روبرو است. از جمله این چالش‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تعیین نرخ مالیات: تعیین نرخ مناسب برای مالیات مهریه، یکی از چالش‌های اصلی است. نرخ مالیات باید به گونه‌ای تعیین شود که از یک سو، درآمدهای دولت را افزایش دهد و از سوی دیگر، آثار منفی بر استحکام خانواده و حقوق زنان نداشته باشد.
- تعیین مبنای مالیاتی: تعیین مبنای مالیاتی مهریه، چالش دیگری است. آیا باید مالیات بر کل مهریه اعمال شود یا فقط بر بخشی از آن؟ آیا باید مهریه‌های پایین‌تر از یک سقف مشخص، از پرداخت مالیات معاف شوند؟
- نحوه وصول مالیات: نحوه وصول مالیات مهریه، نیز از جمله چالش‌های اجرایی است. آیا باید مالیات در زمان عقد نکاح وصول شود یا در زمان مطالبه مهریه توسط زن؟
- رسیدگی به اعتراضات مالیاتی: رسیدگی به اعتراضات مالیاتی مربوط به مهریه، نیازمند سازوکارهای قانونی و قضایی مناسب است.
راهکارهای پیشنهادی
با توجه به چالش‌های موجود، پیشنهاداتی برای مدیریت موضوع مالیات مهریه مطرح شده است:
- معافیت مالیاتی برای مهریه‌های پایین: یکی از راهکارهای پیشنهادی، معافیت مالیاتی برای مهریه‌های پایین است. این امر می‌تواند از اجحاف در حق زنان کم‌درآمد جلوگیری کند.
- تعیین سقف مالیاتی: راهکار دیگر، تعیین سقف مالیاتی برای مهریه است. به این ترتیب، فقط مهریه‌های بالاتر از یک سقف مشخص، مشمول مالیات خواهند شد.
- استفاده از مالیات مهریه در راستای حمایت از زنان: درآمدهای حاصل از مالیات مهریه، می‌تواند در راستای حمایت از زنان بی‌سرپرست، زنان مطلقه و سایر زنان آسیب‌پذیر مورد استفاده قرار گیرد.
- اطلاع‌رسانی و آموزش: لازم است که اطلاع‌رسانی و آموزش‌های لازم در خصوص قوانین مربوط به مهریه و مالیات آن، به زوجین ارائه شود تا از بروز مشکلات و اختلافات احتمالی جلوگیری شود.
نتیجه‌گیری
موضوع مالیات مهریه، یک موضوع پیچیده و چندوجهی است که نیازمند بررسی دقیق و جامع ابعاد حقوقی، اقتصادی و اجتماعی آن است. هرگونه سیاست‌گذاری در این زمینه، باید با در نظر گرفتن اهداف و فلسفه وجودی مهریه، حقوق زنان و استحکام خانواده صورت گیرد. به نظر می‌رسد که اتخاذ یک رویکرد متعادل و مبتنی بر کار کارشناسی، می‌تواند به حل این چالش کمک کند. معافیت مالیاتی برای مهریه‌های پایین، تعیین سقف مالیاتی، استفاده از درآمدهای حاصل از مالیات مهریه در راستای حمایت از زنان و اطلاع‌رسانی و آموزش، از جمله راهکارهایی هستند که می‌توانند در این زمینه مورد توجه قرار گیرند. در نهایت، هدف از هرگونه سیاست‌گذاری در این زمینه، باید حفظ و تقویت بنیان خانواده و حمایت از حقوق زنان باشد.